«Η ψυχική υγεία είναι ένα πανανθρώπινο δικαίωμα»: Αντιμετωπίζοντας τις επιπτώσεις της χρόνιας νόσου στην ψυχική υγεία των παιδιών

Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας γιορτάζεται στις 10 Οκτωβρίου και χρησιμεύει ως ισχυρή υπενθύμιση της σημασίας της ψυχικής υγείας στη ζωής μας. Το φετινό μήνυμα της Ημέρας είναι «Η ψυχική υγεία είναι ένα πανανθρώπινο δικαίωμα» και στοχεύει στη βελτίωση της γνώσης, στην ευαισθητοποίηση και στην προώθηση δράσεων που προάγουν και προστατεύουν την ψυχική υγεία όλων ως παγκόσμιο ανθρώπινο δικαίωμα.

Με αφορμή την ημέρα και τη διαχρονική δέσμευση μας να προάγουμε την ψυχική υγεία των παιδιών, σε αυτό το άρθρο συζητάμε τις δυσκολίες και τις ανάγκες των παιδιών που αντιμετωπίζουν χρόνιες ή και απειλητικές για τη ζωή ασθένειες.

Το παιδί που βρίσκεται αντιμέτωπο με μια χρόνια νόσο συνήθως έχει μια αίσθηση της σοβαρότητας της κατάστασης ακόμα και όταν δεν έχει πολλές πληροφορίες. Λαμβάνει ενδείξεις μέσω των γνώσεων του για την ασθένεια, τον επείγοντα χαρακτήρα της θεραπείας, την επαφή του με άλλους ασθενείς και τις απαντήσεις των φίλων και της οικογένειας του. Ο χρόνος γίνεται μια σημαντική έννοια για το παιδί και την οικογένεια του, μοιάζει να μην είναι αρκετός και δεν υπάρχουν εγγυήσεις ότι θα υπάρχει πάντα διαθέσιμος χρόνος. Αυτή η αίσθηση ενός συντομευμένου μέλλοντος αποτελεί μια «απώλεια αθωότητας» και σηματοδοτεί μια συναισθηματική αντίδραση στην ασθένεια (Martini, 2009).  Τα πιο συνηθισμένα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με ιατρικές διαγνώσεις είναι η κατάθλιψη και το άγχος (Bennett, 1994).

Τις περισσότερες φορές πυροδοτούνται από οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει τα παιδιά να σκεφτούν για τον εαυτό τους διαφορετικά - σαν να έχουν έναν περιορισμό.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι κάποιου βαθμού θλίψη ή ανησυχία είναι φυσιολογική όταν ένα παιδί αντιμετωπίζει μια σοβαρή πάθηση. Για παράδειγμα, είναι σύνηθες για ένα παιδί να είναι θλιμμένο όταν δεν μπορεί να είναι τόσο δραστήριο όσο θα ήθελε ή όταν δεν μπορεί να περάσει χρόνο με φίλους. Και είναι φυσιολογικό να ανησυχεί όταν αντιμετωπίζει μια απειλητική για τη ζωή κατάσταση. Η λύπη και η ανησυχία είναι πιθανό να εξελιχθούν σε κατάθλιψη ή αγχώδη διαταραχή όταν παρεμβαίνουν στην ικανότητα του παιδιού να λειτουργεί - όταν η μειωμένη διάθεση ή η υπερβολική ανησυχία εμποδίζουν το παιδί να ασχοληθεί με καθημερινές δραστηριότητες ή να ακολουθήσει επαρκώς το θεραπευτικό του πλάνο.

Αυτό λοιπόν που συνήθως συμβαίνει είναι ότι η χρόνια ασθένεια διαταράσσει βασικούς τομείς της καθημερινότητας του παιδιού, με αποτέλεσμα μια αίσθηση ασυνέχειας η οποία εντείνει το άγχος των παιδιών και συχνά οδηγεί σε έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις και μη λειτουργικές συμπεριφορές. Οι τομείς αυτοί αφορούν κυρίως:

• Το σχολείο. Το παιδί μπορεί να χάσει μεγάλα διαστήματα σχολικής εκπαίδευσης ή να πρέπει να εκπαιδευτεί στο σπίτι αν είναι άρρωστο
• Τις φιλίες. Τα παιδιά που νοσούν ή τα παιδιά με περιορισμούς στο φαγητό ή την δραστηριότητα μπορεί να αισθάνονται απομονωμένα από τους συνομηλίκους τους.
• Τις εξωσχολικές δραστηριότητες. Ένα παιδί μπορεί να μην μπορεί να συμμετέχει σε δραστηριότητες που του αρέσουν με τον τρόπο που συμμετείχε πριν λάβει τη διάγνωση.
• Την κοινωνικοποίηση. Μια τροφική αλλεργία, η λήψη φαρμάκων με χρονοδιάγραμμα κ.α. μπορεί να δυσκολέψει τα παιδιά ακόμη και να παρακολουθήσουν ένα πάρτυ γενεθλίων ή μια βόλτα με φίλους.
• Την φυσιολογική ψυχο-συναισθηματική ανάπτυξη. Εάν η ασθένεια διαγνωστεί σε νεαρή ηλικία και ακολουθεί το παιδί στην εφηβεία, μπορεί να εκτροχιάσει τη φυσιολογική συμπεριφορική ανάπτυξη που βιώνουν οι έφηβοι καθώς γίνονται πιο ανεξάρτητοι και διαφοροποιούνται από τους γονείς τους. Μπορεί επίσης να επηρεάσει την ανάπτυξη της αίσθησης του «ανήκειν» σε μια ομάδα συνομηλίκων.

Ποια είναι τα σημάδια που δείχνουν ότι ένα παιδί μπορεί να χρειάζεται εξειδικευμένη βοήθεια;

Τα μικρότερα παιδιά και οι έφηβοι πιθανότατα θα έχουν διαφορετικές αντιδράσεις στο άγχος που προκαλεί μια ιατρική πάθηση και σε όλα όσα τη συνοδεύουν, καθώς κατανοούν την ασθένεια με διαφορετικό τρόπο καθώς μεγαλώνουν. Ορισμένα προειδοποιητικά σημάδια που πρέπει να προσέξουμε σε παιδιά ηλικίας 3-10 ετών περιλαμβάνουν τα εξής:

• Σκέφτονται με εμμονή την υγεία τους
• Ανησυχούν για την υγεία των γονιών ή/και των αδελφών τους
• Έχουν ανήσυχο / διαταραγμένο ύπνο
• Κατηγορούν τον εαυτό τους για την ασθένεια
• Προκαλούν ταραχές στο σχολείο
• Αποφεύγουν οτιδήποτε θυμίζει την ασθένεια πχ. αρνούνται να επισκεφθούν τον γιατρό, έχουν ξεσπάσματα και κρίσεις γύρω από ένα ιατρικό ραντεβού
• Πονοκέφαλοι ή στομαχόπονοι — σωματικά συμπτώματα που δεν σχετίζονται με την ιατρική τους κατάσταση

Στους έφηβους, το άγχος εκδηλώνεται περισσότερο ως κατάθλιψη και διαταραχή των διαπροσωπικών σχέσεων. Τα προειδοποιητικά σημάδια σε παιδιά ηλικίας 10-18 ετών περιλαμβάνουν:

• Κοινωνικές δυσκολίες
• Απόσυρση και σύγκρουση με συνομήλικους
• Αδυναμία να νιώσουν ευχαρίστηση σε δραστηριότητες που συνήθως τους έδιναν ευχαρίστηση
• Αλλαγές στην σχολική επίδοση (μπορεί να συνδέονται με δυσκολία στη συγκέντρωση λόγω ανησυχίας)
• Απελπισία

Ωστόσο, δε δυσκολεύονται όλα τα παιδιά το ίδιο. Ιδίως τα μικρά παιδιά, μπορεί να μην αντιλαμβάνονται πλήρως τι συμβαίνει. Εάν οι άνθρωποι γύρω τους τα βοηθήσουν να νιώσουν ασφάλεια και ανακούφιση ενισχύουν την ανθεκτικότητα τους και εκείνα μπορεί να συμπεριφέρονται όπως κάθε άλλο παιδί. Ορισμένοι παράγοντες που καθιστούν πιο πιθανό να δυσκολευτεί ένα παιδί είναι:

• Η εμφάνιση επιπλοκών στη θεραπεία
• Παρεμβάσεις που «απειλούν» τη σωματική ακεραιότητα, όπως για παράδειγμα τα πολλαπλά χειρουργεία
• Η ηλικία (οι έφηβοι είναι πιο πιθανό να ανησυχούν από τα μικρότερα παιδιά)
• Οι δυσκολίες των γονέων

Η συμβολή των γονέων και της οικογένειας είναι σημαντική. Τα παιδιά μπορούν να αντιληφθούν πότε ένας γονέας είναι αναστατωμένος, κάτι που μπορεί επίσης να τα αναστατώσει. Εάν είναι πολύ μικρά, μπορεί να αισθάνονται σύγχυση και άγχος επειδή μπορεί να μην καταλαβαίνουν γιατί ο γονιός τους ανησυχεί. Ή εάν ένας γονέας αισθάνεται ότι το παιδί του είναι πολύ εύθραυστο ή κινδυνεύει, το παιδί μπορεί να αρχίσει να σκέφτεται το ίδιο για τον εαυτό του και αυτό να επηρεάσει την εικόνα του εαυτού του και την ικανότητά του να είναι ανθεκτικό. Οι γονείς μπορεί επίσης να δυσκολεύονται να θέσουν όρια, κάτι που μπορεί να κάνει τα παιδιά να αισθάνονται ανήσυχα και να εκδηλώνουν «δύσκολες» συμπεριφορές.

Εάν απαιτείται μακροχρόνια θεραπεία για τη χρόνια νόσο, είναι σημαντική η συνεχής προσοχή στη ψυχική υγεία του παιδιού. Οι γονείς θα πρέπει να λάβουν μέτρα για να βοηθήσουν το παιδί να παραμείνει ενεργά δεσμευμένο στο σχολείο και με φίλους και να βρει ανταποδοτικές δραστηριότητες που να είναι εντός του εύρους των ικανοτήτων του παιδιού.

Εάν δυσκολεύεστε με την ασθένεια του παιδιού σας, πως να του μιλήσετε για αυτή και πως να διαχειριστείτε τα δικά σας συναισθήματα και αντιδράσεις, μπορεί να χρειάζεστε εξειδικευμένη βοήθεια. Στο Κέντρο Ημέρας του Οργανισμού «Το Χαμόγελο του Παιδιού» παρέχονται υπηρεσίες συμβουλευτικής γονέων και ψυχοθεραπείας παιδιών και εφήβων-θυμάτων βίας που αντιμετωπίζουν μια χρόνια νόσο.

Πηγές

Martini, R. (2009). Helping children cope with chronic illness. Americal Academy of Child and Adolescent Psychiatry.

Bennett, D. S. (1994). Depression among children with chronic medical problems: a meta-analysis. Journal of pediatric psychology, 19(2), 149-169.

Child Mind Institute (2022). Mental Health in kids with chronic illness