Εξελικτικός οδηγός πρόληψης επιθετικών συμπεριφορών και τεχνικές αποκλιμάκωσης της έντασης για γονείς και εκπαιδευτικούς

Έφτασε Σεπτέμβρης. Το Καλοκαίρι δίνει σιγά σιγά την σκυτάλη στο Φθινόπωρο, μια κατ’ εξοχήν περίοδο προσαρμογών για παιδιά, γονείς αλλά και εκπαιδευτικούς. Νέα περιβάλλοντα, νέες προκλήσεις, νέοι περιορισμοί αλλά και νέες δυνατότητες. Ένα ζήτημα μείζονος σημασίας που απασχολεί πολλούς γονείς αλλά και εκπαιδευτικούς, αφορά στην αυξανόμενη επιθετικότητα που παρατηρείται μεταξύ παιδιών, η οποία συχνά κορυφώνεται σε περιστατικά βίας εντός και εκτός σχολικού περιβάλλοντος.

Σε πρώτο επίπεδο είναι αρκετά σημαντικό να διακρίνουμε την έννοια της επιθετικότητας από αυτή της βίας, καθώς η επιθετικότητα αφορά σε ένα γενικότερο σύνολο συμπεριφορών, ενώ η βία μπορεί να θεωρηθεί μια συγκεκριμένη μόνο μορφή της επιθετικότητας. Η επιθετικότητα μπορεί να έχει υγιείς εκφάνσεις (π.χ. διεκδικητικότητα) και, ειδικά στην παιδική ηλικία, θεωρείται μέρος της αναπτυξιακής διαδικασίας. Προκειμένου, λοιπόν, να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε την φυσιολογική επιθετικότητα από τη βία αλλά και να παρέμβουμε αν χρειαστεί είτε από τον ρόλο του γονέα/φροντιστή είτε από τον ρόλο του εκπαιδευτικού, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι μορφές μπορούν να λάβουν οι τυπικές συγκρούσεις ανά ηλικιακή ομάδα.

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, οι τυπικές συγκρούσεις που ανακύπτουν μεταξύ παιδιών προσχολικής ηλικίας (παιδικός σταθμός-νηπιαγωγείο) σχετίζονται με συγκρούσεις γύρω από παιχνίδια και αντικείμενα («είναι δικό μου»). Μια πρακτική παρέμβαση εδώ θα μπορούσε να είναι ο διαχωρισμός των αντικειμένων και η διδασκαλία ή ο κατευνασμός. Στο νηπιαγωγείο, η «σύγκρουση» παίρνει τη μορφή του εγωκεντρισμού και της επιμονής στον «δικό του» τρόπο. Στο νηπιαγωγείο παρατηρούμε τις πρώτες «απειλές» («Δεν σε καλέσω στη γιορτή μου, δε θα παίξεις μαζί μου»). Είναι χρήσιμο εδώ να δώσουμε έμφαση στη «διόρθωση» και όχι τόσο την εξουδετέρωση της συμπεριφοράς, μέσω διδασκαλίας και προκαταρκτικών συζητήσεων που έχουν ως στόχο την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης («πώς θα ένιωθες αν...;»).

Στο δημοτικό τα παιδιά αρχίζουν σιγά σιγά να κατανοούν τις προθέσεις των άλλων και οι συγκρούσεις αφορούν το τι είναι ή όχι δίκαιο. Συχνά στην ηλικία αυτή παρατηρείται το κουτσομπολιό, το πείραγμα, η κοροϊδία ακόμη και η «συκοφαντία». Μια σημαντική παρέμβαση εδώ, είναι η αμοιβαία διαπραγμάτευση με την βοήθεια του γονέα ή του εκπαιδευτικού, η επίλυση προβλημάτων και ο συμβιβασμός. Στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, ο αυταρχισμός, η καταγγελία, η ταπείνωση, η προδοσία και η επίδειξη δύναμης μπορεί να αποτελέσουν τυπικές συγκρούσεις, στις οποίες μπορούμε να παρέμβουμε μέσω διαμεσολάβησης, ανοικτών συζητήσεων βασιζόμενων στην ενσυναίσθηση, με ή χωρίς συμβιβασμό, καθώς και με καλά οριοθετημένες συνέπειες και αύξηση θετικών συμπεριφορών.

Στο σημείο αυτό χρειάζεται να διευκρινιστεί ότι ο «συμβιβασμός» δε σημαίνει δειλία. Αρκετοί γονείς στο άκουσμα της λέξης αυτής θέτουν εναγωνίως το εύλογο ερώτημα «δηλαδή να θεωρείται το παιδί μου δειλό και να τον/την αποκαλούν φοβιτσιάρη/α;». Στην πραγματικότητα εδώ η έννοια του συμβιβασμού στο συγκεκριμένο πλαίσιο, αφορά μια τεχνική αποκλιμάκωσης σταθμίζοντας τον κίνδυνο της κατάστασης, πράγμα που συχνά τα παιδιά υποτιμούν (ή υπερεκτιμούν τις δικές τους δυνάμεις) και γι’ αυτό χρειάζονται την παρουσία και την άφοβη καθοδήγηση των γονέων, ακόμη και αν συχνά ισχυρίζονται το αντίθετο. Στην πραγματικότητα, ο συμβιβασμός ακολουθεί την αρχή του να επιλέγει κανείς «ποιες μάχες θα δώσει», αφού έχει εξαντλήσει όλες τις προηγούμενες ΜΗ βίαιες δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων που διαθέτει. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε γενικές γραμμές παρατηρείται σημαντικό κενό στο ρεπερτόριο συμπεριφορών επίλυσης συγκρούσεων. Υπό αυτό το πρίσμα κατανόησης και με βάση πάντοτε την υφιστάμενη κατάσταση, αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εκάστοτε παιδιού, ο συμβιβασμός μπορεί να απαιτεί πολύ περισσότερο θάρρος και ψυχικό σθένος απ’ ότι η «ενστικτώδης» ανταπόδοση της βίας.

Τεχνικές αποκλιμάκωσης επιθετικών συμπεριφορών στο σχολικό περιβάλλον

Ζητούμενο εδώ είναι να μειωθεί το επίπεδο της έντασης, ώστε να καταστεί δυνατή η συζήτηση. Προκειμένου να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, χρειάζεται οι ενήλικες να θυμούνται ότι συνιστούν ταυτόχρονα πρότυπα μίμησης και διαχείρισης καταστάσεων για τα παιδιά. Συνεπώς είναι σημαντικό:

1) Να διατηρούν τον έλεγχο των συναισθημάτων τους, να είναι επικεντρωμένοι/ες και με αυτοπεποίθηση, ακόμη κι αν μέσα τους αισθάνονται ταραχή.

2) Να προτιμήσουν τη μη λεκτική επικοινωνία και να αφήσουν φυσικό χώρο ανάμεσα σε αυτούς και τον/την επιτιθέμενο/η (αμέσως με το που λήξει ή διακοπεί το συμβάν). Καλό θα είναι να μην αγγίξουν τον/την επιτιθέμενο/η μαθητή/τρια, καθώς αυτή η κίνηση θα μπορούσε να παρερμηνευθεί.

3) Να εκφράσουν με σιγουριά και σταθερότητα αλλά και ηρεμία τις συνέπειες της ανάρμοστης συμπεριφοράς. Σημαντικό εδώ, τα όρια να επικοινωνούνται με κοινή γραμμή από το σύνολο του Συλλόγου διδασκόντων.

Συνεργασία γονέων και εκπαιδευτικών προς μια πιο συνεκτική σχολική κοινότητα

Η αποτελεσματική συνεργασία των μερών της σχολικής κοινότητας θεωρείται ως η πιο αποτελεσματική για τη μείωση βίαιων περιστατικών σε βάθος χρόνου. Είναι σημαντικό να καταστεί σαφές ότι προέχει η άμεση ενημέρωση των γονέων τόσο του παιδιού που ασκεί βία, όσο και του παιδιού που γίνεται αποδέκτης της. Η ενημέρωση δε θα πρέπει να θεωρείται πλήγμα στην άσκηση του γονεϊκού ρόλου, θα πρέπει ωστόσο να γίνεται με αποφυγή χαρακτηρισμών προς τα παιδιά.

Μια καλή πρακτική εδώ, θεωρείται:

1) Η χρήση του ονόματος των παιδιών αλλά και των γονέων κατά την διάρκεια της συνομιλίας, καθώς έτσι δίνεται υπόσταση στο παιδί ως άτομο και όχι απλά ως στατιστικό στοιχείο.

2) Ο σεβασμός στην υπόσταση και τις δυσκολίες του εκάστοτε γονέα (π.χ. μονογονεϊκή οικογένεια)

3) Η διατήρηση της ηρεμίας. Ακόμη και αν για ένα συμβάν υπάρχουν αντιθετικές πληροφορίες, αποφεύγουμε την ευθεία αμφισβήτηση της άλλης πλευράς.

4) Η από κοινού δέσμευση για βελτίωση της κατάστασης. Αρκετοί γονείς δε δέχονται τις προτροπές του σχολείου, και αρκετοί εκπαιδευτικοί καταφέρονται επιθετικά εναντίον των γονέων

Τέλος, είναι καλό να θυμόμαστε ότι η εκατέρωθεν επίρριψη ευθυνών δε βοηθά στην άμβλυνση των περιστατικών βίας. Απεναντίας, οδηγεί στην συστημική αποδυνάμωση των προσώπων αναφοράς (γονείς - εκπαιδευτικοί), η οποία με την σειρά της δίνει περαιτέρω χώρο σε φαινόμενα βίας.

Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση μπορείτε να καλέσετε δωρεάν στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111», ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο του Οργανισμού «Το Χαμόγελο του Παιδιού» όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας.

Βιβλιογραφία

• Binswanger-Fredman & Ciner Α. 1991 (N.I.S.R. & NAME 1996)
• The Children’s Plan (n.d.). Safe from bullying. Training Resources. http://www.beyondbullying.com/uploads/84a37a90144e5f390326541.pdf
• Χηνάς, Π. & Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο: Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση. ΥΠΕΠΘ 2000. http://www.pischools.gr/download/lessons/social/entypa/epithet1.pdf