Πριν χτυπήσει το κουδούνι: Συμβουλές για την σεξουαλική παρενόχληση

«Πώς θα προστατέψω το παιδί μου από την σεξουαλική παρενόχληση; Πώς θα του/της μιλήσω; Είναι έτοιμος/η να ακούσει;». Οι ερωτήσεις αυτές αφορούν μια συχνή ανησυχία που εκφράζεται στους ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς που εργάζονται στον οργανισμό «Το Χαμόγελο του Παιδιού». Μια ανησυχία που εντείνεται τώρα στην αρχή της νέας σχολικής χρονιάς, αφού τα παιδιά καλούνται να προσαρμοστούν και να ενταχθούν σε ένα νέο περιβάλλον, ίσως με καινούργια πρόσωπα και να έρθουν αντιμέτωπα με διαφορετικές καταστάσεις.

«Πόσο σοβαρός είναι  ο κίνδυνος σεξουαλικής παρενόχλησης/κακοποίησης ενός παιδιού»;

Σύμφωνα με διεθνή στατιστικά δεδομένα, ο κίνδυνος σεξουαλικής κακοποίησης ενός παιδιού, τόσο σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και σε εθνικό επίπεδο, είναι αυξημένος. Μάλιστα, κατά την διάρκεια της Πανελλαδικής Εκστρατείας ενάντια στην Σεξουαλική Κακοποίηση των Παιδιών, που υλοποίησε «Το Χαμόγελο του Παιδιού» από τις 11 Νοεμβρίου έως τις 11 Δεκεμβρίου 2017, υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας (περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στο https://www.hamogelo.gr/gr/el/ta-nea-mas/sinantisi-tis-ae-proedrou-tis-dimokratias-me-ton-proedro-tou-organismou-to-chamogelo-tou-paidiou-sto-plaisio-tis-oloklirosis-tis-panelladikis-ekstrateias-enantia-sto-fainomeno-tis-seksoualikis-kakopoiisis-ton-paidion/) έγινε μια πολύ μεγάλη και συντονισμένη προσπάθεια να ευαισθητοποιηθούν και να ενημερωθούν όλοι οι πολίτες και οι θεσμικές αρχές για το ανησυχητικό φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών, το οποίο, έχει πλέον, αναγνωριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως θέμα Δημόσιας Υγείας.

Συνοπτικά:
● Σύμφωνα με τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών 1 στα 3 κορίτσια και 1 στα 5 αγόρια θα κακοποιηθούν σεξουαλικά πριν την ηλικία των 18 ετών (United Nations Children’s Fund, 2014).
● Σύμφωνα με το Διεθνές Κέντρο για τα Εξαφανισμένα και Υπό Εκμετάλλευση Παιδιά 1 στα 5 κορίτσια και 1 στα 10 αγόρια αναμένεται να πέσουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης μέχρι την ενηλικίωση τους (International Centre for Missing and Exploited Children, 2013).
● Σύμφωνα με την Επιδημιολογική έρευνα BECAN 2013 – Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, σχεδόν 2 στα 10 παιδιά στην Ελλάδα αναφέρουν ότι έχουν υποστεί μία εμπειρία σεξουαλικής βίας κατά τη διάρκεια της ζωής τους (Πετρουλάκη, Τσιριγώτη, Ζαροκώστα & Νικολαϊδης, 2013).

Ένα φαινόμενο τόσο συχνό, το οποίο όμως, τόσο σπάνια αποκαλύπτεται. Η αιτία αυτής της αναντιστοιχίας αποτυπώθηκε στο τίτλο της προαναφερόμενης εκστρατείας, η οποία ονομάστηκε «Μένει Μυστικό», υποδεικνύοντας την αποσιώπηση των περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης, τόσο από τα ίδια τα παιδιά, όσο και από το οικογενειακό περιβάλλον. Τα παιδιά δεν μιλάνε, δεν αποκαλύπτουν, δε συζητούν για τα περιστατικά σεξουαλικής βίας που δέχονται. Ένας λόγος που συντηρείται το φαινόμενο αποτυπώνεται από το Συμβούλιο της Ευρώπης και την εκστρατεία ενημέρωσης που έχει διοργανώσει με τίτλο “One in Five”, που αποκαλύπτει ότι σε ποσοστό 70% έως 85% των περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης, ο θύτης είναι κάποιο άτομο που το θύμα γνωρίζει και εμπιστεύεται. Το γεγονός ότι τα παιδιά δέχονται σεξουαλική κακοποίηση από ένα άτομο του κοντινού τους περιβάλλοντος, τα δυσκολεύει ακόμα περισσότερο στην αποκάλυψη όσων βιώνουν. Τι κάνουμε, λοιπόν, για να τα προστατέψουμε; Ξεκινάμε από την αρχή, εστιάζουμε στην πρόληψη.

Τρία βήματα πιο κοντά στην πρόληψη: Ενημερώνομαι-Ενημερώνω-Συζητάμε

Πριν από κάθε μας βήμα λαμβάνουμε υπόψη την αναπτυξιακή περίοδο που διανύει το παιδί και την ιδιοσυγκρασία του.

Βήμα 1ο: Ενημερώνομαι

Μπορούμε να αναζητήσουμε πληροφόρηση από οργανισμούς και φορείς που διαθέτουν εξειδίκευση σε θέματα ψυχοκοινωνικής στήριξης των παιδιών και προσπαθούμε να ενημερωθούμε από έμπειρο επιστημονικό προσωπικό (όπως γιατρούς, ψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, εκπαιδευτικούς, ειδικούς στην αγωγή και στην φροντίδα των παιδιών).

Βασικές πτυχές αυτής της ενημέρωσης μπορεί να αφορούν:
● τα δικαιώματα των παιδιών
● την υγιή ανάπτυξη της σεξουαλικότητας των παιδιών
● τις επιτρεπτές και μη επιτρεπτές σεξουαλικές συμπεριφορές
● τους τρόπους προσέγγισης των παιδιών για σεξουαλική διαπαιδαγώγησή τους, ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο που διανύουν
● το φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών
 
Έχουμε υπόψη μας ό,τι:
● Το παιδί είναι σεξουαλικό ον από την γέννησή του και η σεξουαλικότητά του αναπτύσσεται σταδιακά και ωριμάζει, όπως κάθε άλλη διάσταση της εξέλιξής του. Αναμένουμε να εκδηλώσει περιέργεια για το σώμα του, για τα γεννητικά όργανα του ίδιου και των άλλων. Οφείλουμε να βοηθήσουμε το παιδί να μάθει το σώμα του, την λειτουργία του και κατ’ επέκταση την προστασία του, όπως του μαθαίνουμε για παράδειγμα την ατομική του υγιεινή.
● Στο πλαίσιο της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης θα μάθουμε στο παιδί τις επιτρεπτές και μη επιτρεπτές συμπεριφορές και θα επιμείνουμε στο δικαίωμά του να αρνείται να γίνει αποδέκτης μιας ανάρμοστης σεξουαλικής συμπεριφοράς, από όποιον και εάν προέρχεται. Ακόμα και από άτομα που εμπιστεύεται και αγαπάει. Η σωστή και έγκυρη ενημέρωση θα προστατέψει το παιδί από κάθε μορφή σεξουαλικής παρενόχλησης.
● Εξειδικευμένη εκπαίδευση θα πρέπει να αναζητήσουμε για την σεξουαλική εκπαίδευση παιδιών με ιδιαίτερες/ειδικές ανάγκες, ώστε να γίνει με τρόπο κατάλληλο και προσαρμοσμένο στις ανάγκες τους.
● Κάποιες μορφές σεξουαλικής παρενόχλησης μπορεί να προκύψουν στο πλαίσιο πειραματισμού μεταξύ συνομηλίκων ή στο πλαίσιο σεξουαλικής κακοποίησης από ενήλικες προς παιδιά. Διατηρούμε μια επαρκή επίβλεψη όταν παίζουν τα παιδιά μεταξύ τους και όταν αφήνουμε τα παιδιά με άλλους ενήλικες.

Βήμα 2ο: Ενημερώνω

Υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας ότι ενημερώνοντας και συζητώντας με το παιδί, έχουμε διπλό όφελος καθώς ταυτόχρονα ενδυναμώνουμε την ψυχική του ανθεκτικότητα και ανοίγουμε διαύλους επικοινωνίας.

● Χωρίς καθυστερήσεις και αναβολές, από την προσχολική ηλικία, με διάφορα παραμύθια/βιβλία/βίντεο, μπορούμε να ξεκινήσουμε να μαθαίνουμε στο παιδί το σώμα του και την λειτουργία του.
● Σε αυτό το στάδιο μπορούμε να το ενημερώσουμε για τις περιοχές του σώματος που κανείς εκτός από την μαμά και τον μπαμπά ή τον γιατρό/τον δάσκαλο/την δασκάλα, δεν μπορούν να αγγίξουν. Ακόμα και σε αυτά τα πρόσωπα όμως, ένα παιδί μπορεί να αρνηθεί αν αισθάνεται άβολα, αμήχανα, αν ντρέπεται ή φοβάται.
● Βρίσκουμε με το παιδί σε ποια άτομα θα μιλήσει αν νιώσει αυτά τα συναισθήματα, άμεσα και χωρίς δεύτερη σκέψη ή ποιες άλλες ενέργειες μπορεί να έχει ως πλάνο διαφυγής από μια δύσκολη κατάσταση.
● Με κάθε αφορμή υπενθυμίζουμε την αρχική μας ενημέρωση και την εμπλουτίζουμε με περισσότερες πληροφορίες καθώς το παιδί μεγαλώνει. Στην σχολική ηλικία προετοιμάζουμε το παιδί για την εφηβεία, την ωρίμανση των γεννητικών οργάνων και τις συντροφικές σχέσεις. Στην εφηβεία για την ερωτική διέγερση, την ερωτική επαφή μεταξύ συντρόφων, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και τις μεθόδους προφύλαξης.
● Θα πρέπει σε κάθε ενημέρωση να υπενθυμίζουμε ότι κανένας δεν επιτρέπεται να το φέρνει σε δύσκολη/άβολη θέση, να το κάνει να ντρέπεται/να φοβάται ή να το εκβιάζει με κάποιο τρόπο. Ούτε όμως και ο ίδιος/η ίδια μπορεί να συμπεριφέρεται έτσι σε ένα άλλο παιδί. Ιδίως στην εφηβεία, ηλικία κατά την οποία πειραματίζονται στις σχέσεις τους με τα άλλα παιδιά, τονίζουμε την έννοια της συναίνεσης και του σεβασμού του συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις. «Μπορώ να λέω όχι, αλλά θα πρέπει να δέχομαι και το όχι του άλλου, ακόμα και εάν αρχικά είχε συναινέσει».
● Δεν ξεχνάμε να συμπεριλαμβάνουμε το διαδίκτυο, που πλέον αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των παιδιών, σε κάθε ενημέρωση. Από την σχολική ηλικία ήδη, συζητάμε για τους κινδύνους σεξουαλικής παρενόχλησης μέσω του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή τα διαδικτυακά παιχνίδια.

Βήμα 3ο: Συζητάμε

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι με τον όρο συζήτηση δεν εννοούμε έναν γονιό να μιλάει στο παιδί και αυτό να τον ακούει έως ότου τελειώσει, δηλώνοντας απλά την συμφωνία του. Η συζήτηση και κάθε μορφή επικοινωνίας, απαρτίζεται από δυο πλευρές. Τον πομπό και τον δέκτη. Και οι δυο πλευρές στέλνουν και δέχονται μηνύματα. Οπότε η συζήτηση αφορά ένα μέρος κατά το οποίο ακούμε προσεκτικά (ακούμε, όσο είναι εφικτό, χωρίς δικές μας σκέψεις και επικρίσεις, τι ακριβώς μας μεταφέρει το παιδί) και ανταποκρινόμαστε ανάλογα, σε αυτά που ακούμε. Κάνουμε ερωτήσεις για να διερευνήσουμε τι σκέφτεται και πώς σκέφτεται το παιδί.

Ας θυμόμαστε ότι:

● Η συζήτηση μπορεί να γίνει ανά πάσα στιγμή και με κάθε αφορμή. Τα παιδιά μπορεί να ανοίξουν ένα θέμα σε εντελώς ακατάλληλο χρόνο, πάνω στο παιχνίδι, την ώρα του φαγητού, την ώρα που αποχαιρετιόμαστε για να πάνε σχολείο, την ώρα που μιλάμε σε κάποιον ή κάνουμε κάποια εργασία. Απαντάμε στα ερωτήματα που μας θέτουν αν το επιτρέπουν οι συνθήκες, αλλιώς τονίζουμε ότι θα το συζητήσουμε περαιτέρω την συγκεκριμένη ώρα αργότερα. Ας μην αφήνουμε αναπάντητα ερωτήματα και ας μην αναβάλουμε τις συζητήσεις επ’ αόριστον.
● Η συζήτηση για την σεξουαλικότητα, τις σεξουαλικές συμπεριφορές και τους κινδύνους που ελλοχεύουν, ξεκινάει από μικρή ηλικία, αλλά δεν ολοκληρώνεται παρά μετά το πέρας της εφηβείας. Είναι μια διαρκής ανταλλαγή γνώσεων και εμπειριών για ένα πολύ σημαντικό ζήτημα. Πρέπει πάντα να είναι ανοιχτή η πόρτα της επικοινωνίας και το παιδί να νιώθει την άνεση να μας επικοινωνεί κάθε προβληματισμό του.
● Η συζήτηση μπορεί να γίνει αρχικά από τον γονιό που νιώθει περισσότερη οικειότητα με το παιδί, όμως θα ήταν ωφέλιμο να γίνεται και από τους δυο, σταδιακά, ώστε να μεταφέρεται η οπτική και των δυο φύλων στα παιδιά.
● Σε κάθε συζήτηση δεν παραλείπουμε να τονίζουμε ότι η σεξουαλική παρενόχληση είναι ένα φαινόμενο πολύ συχνό και μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε παιδί, αγόρι ή κορίτσι. Μπορεί να προέλθει από άτομο εμπιστοσύνης, από άτομο πολύ κοντά στην οικογένεια, από άτομο κύρους ή πολύ αναγνωρίσιμο στην κοινωνία. Όποιος/α και εάν είναι, το παιδί έχει δικαίωμα να προστατέψει τον εαυτό του/της, να αρνηθεί και να ζητήσει βοήθεια.

Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση, μπορείτε να καλέσετε στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111» ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας.

Βιβλιογραφία:

Πετρουλάκη, Κ., Τσιριγώτη, Α., Ζαροκώστα, Φ.,  & Νικολαϊδης, Γ. (2013). Επιδημιολογικά χαρακτηριστικά έκθεσης ανηλίκων σε βίαιες εμπειρίες στην Ελλάδα: Η έρευνα BECAN. Ψυχιατρική, Vol. 24 (4), 262-271.

International Centre for Missing and Exploited Children (2013). Global Health Coalition: Summary and strategies for the future (https://www.icmec.org/wp-content/uploads/2015/10/Global-Health-Coalition-Summary-_-Strategy.pdf).

United Nations Children’s Fund (2014). Hidden in plain sight: A statistical analysis of violence against children. New York: UNICEF.

Council of Europe (2014). ONE in FIVE: The Council of Europe Campaign to stop sexual violence against children (https://www.coe.int/t/dg3/children/1in5/default_en.asp)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Γερούκη, Μ. (2011). Η σεξουαλική Αγωγή στο Σχολείο. Θεωρία και πράξη-Οι απόψεις των εκπαιδευτικών. Αθήνα: Εκδόσεις ΜΑΡΑΘΙΑ.

Stop It Now (2007). Do children sexually abuse other children? (https://www.safersociety.org/uploads/WP075-DoChildren.pdf)